REPO NEDIR? MANTIKSAL ÇERÇEVESİ NASILDIR?

Repurchase Agreement kelimelerinin kısaltılması olarak dilimize geçen Repo, öz itibari ile geri alım sözleşmesi demektir. Bankacılık sektöründeki tanimlaması ise, kısa vadeli menkul kıymetlerin, daha önceden belirtilen vade ve getiri oranları üzerinde anlaşma sağlanarak bir sözleşme kurulması ile sözleşmede geçen esaslara uygun olarak geri alınması taahhüdü ile söz konusu menkul kıymetlerin satılması işlemidir.  Tanımlaması ilk bakışta biraz karışık gelsede aslında ulkemizde ki tarihinin incelenmesi ve sözüm ona yurdum insanının çevik zekası ile ne işe yaradığı ve ne olduğu daha iyi anlaşılacaktır.
1990 li yillara gelindiğinde 1980 sonra ekonomik devrim ve serbestlesme ile dışa açılan ülkemiz yüksek ic ve dış borç stoku ve yüksek cari aciklarla birlikte devam edegelen butce aciklari ile bir cok kriz yaşamıştır. Iste bu cari aciklarin ve butce aciklarinin finansmani icin ulkemiz ic ve dis borclanmaya gitmis, devlet tahvili ve hazine bonosu basarak piyasaya surmustur. Ellerinde bir cok hazine bonosu ve devlet tahvili gibi menkul kiymetleri bulunduran kurum ve kuruluslar zaman zaman nakit ihtiyaci cekmis ve ekonominin de bulundugu dar bogazlardan kendilerini kurtarmak adina bir henuz turkiyenin yabanci oldugu ve resmiyeti henuz bulunmayan bir yontem gelistirmislerdir kendi aralarinda. Iste bu islem tam olarak REPO dur. Bir ornekle aciklayalim:
“Emin beyin elinde bir hazine bonosu vardir. Bu hazine bonosu donem sonunda aralik ayinda emin beye %18 oraninda bir getiri saglayacak ve karlilik olusturacaktir. (konunun anlasilmasi icin ornegi basit tutarak bugunkubdeger hesaplamalari ve karlilik gibi teferruat iceren ayrintilara girmiyorum) gel gor ki, emin bey henuz donem ortasindayken mart ayinda yuksek bir nakit sikintisi yasamakta ve bu durum ticari itibarini da tehlikeye atmaktadir. Emin bey, elindeki hazine bonosunu alarak Osman beyin yanina gider ve bir sozlesme yapar. Sozlesmede Osman beye hazine bonosunu %10 getiri saglayacagi bir faiz oranindan satar ve bu %10 luk getirisini de osman beye temmuz ayinda odeyerek hazine bonosunu tekrar geri alacagini taahhud ederek anlasirlar ve emin bey bu anlasmanin karsiliginda osman beye bir makbuz verir. Emin bey nakit sikintisini bu para ile karsiladiktan sonra temmuz ayinda osman beye hazine bonosunun bedelini (yani aldigi borcunu) ve sozlesmede gecen %10 getirisini (yani osman beyden aldigi borca karsilik odeyecegi faizini) oder ve hazine bonosunu geri alir. Aralik ayinda ise hazine bonosunun vadesi geldigi icin bedelini ve hazine bonosu uzerinde yazan %18 lik getirisini alir.
Boylelik emin bey aslinda hazine bonosundan elde edecegi %18 lik karini, osman beyin kendisine borc vermesi karsiliginda %10 luk tutarinda osman beyle paylasmis olur. Iste bu isleme Repo denir. “
Yukarda da goruldugu uzere REPO ozu itibariyle bir menkul kiymetin rehin birakilarak rehinle borclanilmasindan baska birsey degildir.
Ulkemizde 1990 li yillarda henuz bu islemin resmiyeti bulunmuyordu ve bu islemin bir piyasasi yoktu. Ancak hizla gelisen para ve sermaye piyasalari ile bu islemde 1992 tarihinde yayimlanan bir kanunla resmiyet kazandirilmis ve piyasasi olusturulmustur.

o.tulun

SOSYAL YAŞAMDA MARJINAL FAYDA

Bilindiği üzere marjinal fayda ek bir birim tüketimden elde edilen faydadır. Peki ne işe yarar bu marjinal fayda? Öncelikle tüketicilerin tüketim kararlarını vermelerinde etkile olan bu ilke aynı zamanda üretim mallarının da fiyatlarının belirlenmesinde tuketici perspektifinde onemli rol almaktadır. Marjinal faydası yuksek olan bir mal için birey daha yuksek fiyatı odemeye razi oldugu gibi, marjinal faydasi dusuk olan bir mal icinde daha dusuk bir fiyata razi olacaktir.
Tuketiciler, tuketimlerini maksimum fayda saglayacagi olcude yapmaktadirlar, en azindan rasyonel tuketiceler. Bu ise bir butce kistasi altinda iki malin marjinal faydalarinin oranlarinin, fiyatlari oranina esit olmasi ile saglanir. Tuketim sepeti iki maldan olusan tuketici talep edecegi mal miktarlarini bu kurama gore belirler. Peki bu kuram baska hangi alanlarda kullanilabilir?
Fayda kavramina yaklasim literaturde iki turludur ve fayda kavrami icerisinde faydanin olcumu konusunda tartisma surmektedir. Bunlar Ordinalist yaklasim da denilen faydanin dogrudan olculmesinin ve tuketiciler tarafindan idrak edilmesinin mumkun olmadigini savunan ordinaller ile, fayda olcumunun mumkun oldugunu savunan kardinalist yaklasimi benimseyen kardinallerdir ve fayda olucumu bu iki yaklaşım arasinda suregiden bir tartisma hususudur. Biz bu teorik tartismalarin icine girmeden sosyal yasamda marjinal faydanin kullanimi ve hayatimizda karar asamasinda bize saglayacagi kolayliklara deginelim.
Marjinal fayda kavrami ve fayda maksimizasyonu kavrami en az iki mal arasinda olusturulan komplike bir karar verme mekanizmasidir ayni zamanda. Tuketicelere tuketimlerini nasil gerceklestirmeleri hususunda yol gostermektedir. Ancak bir cok alanda tuketiciler tek bir mal alim sepeti olusturmakla beraber bu mal sepetine hangi mali sececegi hususunda kararsizlik yasamaktadir. Kararsizlik yasanmasi icin evvela en az iki malin sepete girmek icin aday olmasi ve birbiriyle yarismasi gerekir ki bu hususta subjektif olan kişisel zevk ve tercihler rol almaktadir. Marjinal fayda kavrami ise tek malli sepette bu asamadan sonra devreye girmektedir. Bir ornekle anlatacak okursak:
“Emin bey ihtiyaci oldugu icin ayakkabi satin almaya karar vermistir ancak butcesi emin beye yalnizca bir ayakkabi satin alacagi olcude musade etmektedir. Bu sebeple emin bey zevk ve tercihlerine gore a ve b ayakkabisi uzerinde kararsiz kalmis ve kendisine surekli şunu mu alsam bunu mu alsam diye sorular yoneltmekte ve bu durumda en akillica tercihi nasil yapacagini bilememektedir. Halihazirda ne yapmasi gerekir emin beyin?”
Fayda maksimizasyonunun gerceklestirilebilmesi icin en az iki mal sepeti olmasi gerektiğinden bahsetmiştik. Tek mal sepetinde talep edilebilecek bir mal gorunse dahi gozden kacan ve kararsizlik durumunda ortaya cikan ikinci bir faktor ortaya cikmaktadir; para! Parada degisim araci saglayan bir mal olarak gorulmelidir. Marjinal faydalarinin esit oldugu tek mal sepetinde kararsizlik ortaya cikmistir cunku tuketici zevki yalnizca marjinal faydalari kistas edebilmektedir. Oysa fayda maksimizasyonunun saglanmasi amaciyla marjinal faydalarin fiyatlara bolunerek bu tutar karsisinda kistas edilmeleri dogru olacaktir. Zevkler mantiksal olgulari karar mekanizmasinin disinda tutan bir fonksiyon seklindedirler ve dolayisiyla zevkler yalnizca marjinal faydayi kistas edebilir, fiyatlari goz onunde bulundurmazlar.  Ordinal yaklasima gore birey faydasinin ne oldugunu net bir sekilde olcemez ancak kistaslarla neyi neye tercih edebileceğine ulasilabilir. Ornegimize donecek olacak olursak emin bey a ayakkabasi ile b ayakkabisi arasinda kararsiz kalmis cunku iki ayakkabininda butce kistasi altinda olmakla birlikte kendisine sundugu marjinal fayda esitti. Bu sebepten karar vermekte gucluk cekiyordu. O halde emin beyin yapmasi gereken tek bir husus vardir. Satis danismanini yanina cagiracak ve urunlerin fiyatini sorarak fiyati dusuk olan urunu dusunmeden alip donecektir. Zira fiyati düşük olan urunun marjinal fayda kistasinda daha yuksek nispi fayda sağlayacağı ve rasyonel bir karar olacağı açıktır, zira bu kistas altinda daha az ucret odeyerek ayni fayda duzeyini satin almis olarak paranin marjinal faydasini yani tuketimi maksimum yapmis olmaktadir.

Sosyal yasamdan diger bir kararsizlik krizi cozumu:
Emin bey arkadasini ziyarete gitmis ve arkadasinin bu gece misafiri olmasi konusunda yogun israri uzerine evine donup donmeme kararini vermekte gucluk cekmektedir. Hangi karari vermelidir?
Emin beyin arkadasinda kalmasinin kendisine kazandiracagi bir marjinal faydasi varken, ayni zamanda evine geri dondugu zaman elde edeceği evinde vakit gecirmesinin bir marjinal faydasi vardir. Ikisinin de sunmuş oldugu marjinal faydalar esit oldugu icin bir kararsizlik yasanmaktadir. Ancak karar asamasinda marjinal faydalar ve fiyatlar arasinda oranlama yapilarak karar verilmelidir zira yalnizca marjinal faydalarin kistaslanmasi ile verilecek karar maksimum haza ulastirmayacaktir. Emin beyin arkadasinda kalmasinin fiyati evinde kalmamakla kaybettigi evdeki marjinal faydasi iken, emin beyin evine gitmesinin fiyati ise yol icin katlanacagi masraflar ve zahmettir. Yani fayda kistasi (MUar.)/(MUev)=(MUev)/yol zahmeti. Kistas icin bilinenler ise MUev ile MUar. değerlerinin birbirine esit olduğudur. Zira esit olmasa idi vicdan yada nefis boyle bir kararsizlik yasamayacakti. O halde kararimiz etkileyecek olan tek kistas MUev ile yol zahmeti arasindaki iliskidir. Eger (MUev)/ yol zahmeti orani birden buyukse eve gidilmesi, eger birden kucukse arkadasinizin evinde kalinmasi yonunde karar verilmesi size en yuksek hazzi verecektir. Ozetle eger bir yerdeyken baska bir yere gitmek uzere kistas yapma ihtiyaci seziyorsaniz icerinizde, sonradan gelen fikre kulak verin ve gidin. 

o.tulun